Kościół p.w. św. Gotarda w Kostomłotach wymieniony został po raz pierwszy w 1201 r., w dokumencie papieża Innocentego III z 12 sierpnia – określony został wówczas „ecclesia St. Godardi in Costomlot”.
Założenie kościelne zlokalizowane jest w centralnej części wsi. Kościół jest budowlą gotycką z fragmentami renesansowymi, przebudowywaną i rozbudowywaną w formach neogotyckich. Wzniesiony w poł. XIV w, remontowany ok. 1550 r., rozbudowany w latach 1582–1585. W 1815 r. została zburzona stara wieża, kościół został rozbudowany w latach 1818–19; następnie remontowany w 1849 r., w 1861 r. projektowano przebudowę empory organowej, w 1867 r. przeprowadzono prace restauratorskie przy wieży i chórze muzycznym, z 1879 r. pochodzi kolejny projekt nowej empory organowej. Z 1880 r. pochodzi zrealizowany projekt przebudowy zakrystii, polegającej na nadbudowie II kondygnacji - loży. W 1881 r. projektowano dobudowę południowej kaplicy chrzcielnej i przedłużenie chóru wschodniego (projekt wkrótce zrealizowano – na rzucie kościoła z 1894 r. kaplica chrzcielna została wrysowana jako już istniejąca). Z 1892 r. pochodzi kolejny, niezrealizowany projekt rozbudowy kościoła – jest projekt podpisany przez królewskiego powiatowego inspektora budowlanego z Leśnicy Willerta (?). W (1909?) 1911 r. przebudowano wieżę i zamontowano kulę z krzyżem. W okresie powojennym prowadzono prace remontowe: w l. 1959–60 wymieniono pokrycie dachowe, w 1970 r. przeprowadzono remont wieży, w 1997 r. remont elewacji, w 2003 r. konserwowano elementy wystroju i wyposażenia.
Jest to budowla o ścianach murowanych z cegły i kamienia łamanego, tynkowanych. Założony na rzucie prostokąta, z węższym, zakończonym prosto prezbiterium, do którego symetrycznie dobudowana od północy zakrystia oraz od południa kaplica. Do elewacji południowej dobudowana kruchta mieszcząca wejście do budynku. Korpus kościoła oraz prezbiterium nakryte ceramicznymi dachami dwuspadowymi. Kaplica południowa oraz zakrystia kryte również ceramicznymi dachami dwuspadowymi o kalenicy prostopadłej do osi kościoła, nieco niższe od prezbiterium, przez co sprawiają wrażenie transeptu. Naroża prezbiterium oraz kaplicy południowej oskarpowane. W części zachodniej IV-kondygnacyjna wieża, w ostatniej kondygnacji przechodząca w oktogon, zwieńczona ostrosłupowym, załamanym hełmem krytym blachą, z kulą, krzyżem i chorągiewką z datą „1818”.
Fasada zachodnia westwerku zakomponowana symetrycznie, 3-osiowa. Na osi wtopiona wieża, do niej przylegają II-kondygnacyjne aneksy, nakryte dwuspadowymi dachami, z trójkątnymi szczytami w elewacjach północnej i południowej. Na osi portyk głównego wejścia do kościoła, z uskokowymi ościeżami zamkniętymi łukiem ostrym, zwieńczony trójkątną wimpergą, flankowany przez dwa kanelowane postumenty zwieńczone metalowymi krzyżami. Analogiczne postumenty ujmują drugą kondygnację aneksów westwerku.
Elewacje boczne korpusu z nieregularnie rozmieszczonymi osiami okiennymi. W elewacji północnej nawy zamurowany piaskowcowy, wczesnorenesnasowy portal, wykonany ok. 1550. Na elewacji pn. odsłonięte fragmenty renesansowego, diamentowego sgraffita. Kruchta południowa w środkowej części korpusu, założona na rzucie prostokąta, I-kondygnacyjna, z elewacją południową dekorowaną w narożach pseudoboniowaniem, zwieńczoną renesansowym, attykowym, 3-osiowym i 4-strefowym szczytem z elementów pół- i ćwierć kolistych, w którtej renesansowy, piaskowcowy portal. Otwór wejściowy zamknięty łukiem pełnym, ujęty piaskowcową opaską z inskrypcją na czole: „JOHANNES G]REBER CONSVL FIERIT FECIT ANNO SALVTIS 1585 23 JVNI”.
Wnętrze kościoła salowe, z wydzielonym łukiem tęczowym niższym prezbiterium, przy którym od strony południowej dwuprzęsłowa, założona na planie prostokąta, kaplica oraz od północy zakrystia, ponad którą loża. W zachodniej części budowli wieża wzniesiona na planie kwadratu oraz dwa kwadratowe aneksy, współtworzące westwerk. Nawa przykryta sufitem z fasetą, prezbiterium dwuprzęsłowe, nakryte sklepieniem krzyżowo-żebrowym, z dwoma piaskowcowymi zwornikami z dekoracją w postaci krzyża i inskrypcją w otoku. Pomiędzy prezbiterium i nawą obniżony łuk tęczowy; w południowej kaplicy przy prezbiterium neogotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe z ceglanymi żebrami wspartymi na służkach i z ceramicznymi, polichromowanymi wspornikami; kruchta nakryta sklepieniem krzyżowym z wyciągniętymi szwami, zakrystia, loża kolatorska i przyziemie wieży kryte stropami. Kaplica południowa otwarta do prezbiterium dwoma ostrołucznymi, uskokowymi arkadami. Loża kolatorska otwarta do prezbiterium dwoma oknami zamkniętymi łukiem ostrym. Portal wejścia z nawy do kruchty, wczesnorenesansowy, ok. 1550, piaskowcowy, zamknięty łukiem pełnym, o profilowanych ościeżach. Prostokątny otwór wejścia do zakrystii, wczesnorenesansowy, ok. 1550, ujęty piaskowcową, sfazowaną w narożach opaską.
Najważniejsze elementy wyposażenia kościoła:
Ołtarz główny, późnobarokowy, klasycystyczny i neogotycki, ok. 1760, ok. 1820, ok. 1870, konserwacja 2003; w centrum obraz olejny Ukrzyżowania ok. 1870 w ołtarzu późnobarokowe figury świętych zakonu Norbertanów – św. Norberta i św. Gotharda(?).
Ołtarze boczne: 1. św. Józefa, neobarokowy, 4 ćw. XIX w, konserwacja 2003, z obrazem przedstawiającym św. Józefa z Dzieciątkiem Jezus z ok. 1870; 2. Marii Immaculaty, rokokowy, ok. 1760, konserwowany 2003, z obrazem przedstawiającym Marię Immaculatę wśród aniołów z ok. 1760; 3. Ecce Homo, w kaplicy południowej, neogotycki, 4 ćw. XIX w, konserwowany 2003, z obrazem z przedstawieniem „Ostatniej Wieczerzy” – kopia Leonarda da Vinci z ok. 1900, oraz obrazem olejnym „Veraicon”.
Ambona, późnobarokowa, klasycystyczna i nebarokowa (?), ok. 1760, ok. 1820, ok. 1870, konserwacja 2003, podwieszona do ściany nawy, drewniana, polichromowana, złocona, z koszem i baldachimem zwieńczonym figurą Boga Ojca trzymającego kulę ziemską.
Chrzcielnica, barokowa, ok. 1760, marmur; nakrywa chrzcielnicy, barokowa, ok. 1760, drewniana, polichromowana.
Empora muzyczna, neogotycka, 1867.
Witraże, zasłonięty przez obraz ołtarza gł., uszkodzony w oknie wsch. prezbiterium z przedstawieniem bpa św. Gotarda, 1867, fundacji proboszcza Carla Scholtza, wykonany przez Instytut Witrażowy Adolfa Seilera we Wrocławiu.
Prospekt organowy, neogotycki, 1867.
Balustrada wydzielająca prezbiterium, neogotycka, 4 ćw. XIX w.
Portal pd. kruchty kościoła, renesansowy, piaskowcowy, na czole archiwolty inskrypcja: „[JOHANNES G]REBER CONSVL FIERIT FECIT ANNO SALVTIS 1585 23 JVNI”
Na chorągiewce wieży kościoła data „1818”
Dzwon, późnogotyck z 1505 r.
[za:] Studium wartości kulturowych gminy Kostomłoty, s.85, 89-91. Online: http://www.kostomloty.pl/studium-wartosci-kulturowych-gminy-kostomloty.html [19.02.2016].
